Nijedna priča o oboljenjima zuba ne može da prođe bez spominjanja zubnog plaka.  Red je onda da se i tome „zločincu“ posveti kompletan tekst.

Sve telesne šupljine koje komuniciraju sa spoljašnjom sredinom obložene su sa različitim vrstama sluznice(sluzokože). Tu spadaju disajni putevi, mokraćno-polni(uro-genitalni) putevi i kompletan sistem za varenje od usne duplje do analnog otvora, ušni kanal i sl. Sluznica se sastoji od epitelnih ćelija okrenutih prema šupljini i vezitvno tkivne potpore ispod. Sve epitelne ćelije potiču od prvobitnog embrionalnog tkiva(klicinog lista) koje se naziva ektoderm(u početku se posle oplodnje stvaraju tri takva lista: ektoderm, endoderm i mezoderm).

Epitelne ćelije se štite od uticaja spoljašnje sredine sa zaštitnim prekrivačima. Oni su izgrađeni od specijalne vrste složenih belančevina kombinovanih sa lancima ugljenih hidrata(gliko-proteini) koja se nazivaju MUCINI. Te belančevine izlučuju žlezde smeštene u samoj sluznici, ili su povezane kanalima sa šupljinom koju on oblaže. U usnoj duplji to su pljuvačne žlezde, pre svega male smeštene u samom tkivu sluznice usana i obrza, ali i velike poput podjezičnih. Zbog specišičnih svojstava, proteini koji oblažu kompletnu usnu duplju nazivaju se SIJALOMUCINI.

Pre rođenja novog bića sve telesne šupljine su praktično sterilne(bez mikroorgnizama). Dolaskom deteta na svet započinje komunikacija sa spoljašnjom sredinom preko vode, vazduha i hrane i „rasprašivanje“ bakterija na površini sluznice. Između omotača bakterija sa brojnim hemijskim jedinjenjima(nazivaju se receptorii) i mucina na površini sluznice, ostvaruje se hemijsko ili električno(+ ili – naboj) privlačenje i vezivanje. Takve bakterije ne lebde više slobodno kroz telesnu šupljinu već postaju vezane za sluznicu, zatim se povezuju i međusobno. Ta veza ojačava tako što i same bakterije proizvode složena jedinjenja (polisaharidi) od šećernih jedinica(monosaharidi) i ona cementiraju bakterijske ćelije u specifičnom matriksu. Pojedine bakterijske vrste su sposobne da se prve vežu za površinu sluznice, ali zatim one privlače i druge vrste tako da se stvara složena ekološka zajednica koja se naziva BIOFILM.

Slika 1. Biofilm na površini creva

Na slici 2. su prikazane 5 faza u razvoju svakoga biofilma.

Slika 2. Faze razvoja bio filma

Prva faza je spuštanje bakterija na površinu tkiva i zdržavanje od nekoliko sekundi U drugoj fazi se ostvaruje veza između bakterija i tkiva koja se događa posle više sekundi ili čak i minuta. U trećoj fazi bakterije se umnožavaju što može da traje više časova, pa i dana. U četrvtoj fazi dolazi do izlučivanja cementirajućih polisaharida što označava početak sazrevanja biofilma. U petoj fazi se vezuje sve više vrsta novih mikroorganizama, a neki se sa površine plaka rasipaju po ostalim delovima tkiva ili organa.

Razvoj biofilm je slikovito prikazan u sledećoj animaciji.

U normalnim uslovima se stvaraju biofilmovi sa prijateljskim bakterijama koje sarađuju sa organizmom domaćina(čovekom). Isto tako one predstavljaju i odbrambeni bedem prema neprijateljskim(patogenim) bakterijama i zajedno sa imunim sistemom sprečavaju njihovo umnožavanje preko kritične granice. U određenim situacijama preovlađuju neprijateljske bakterije i dovode do lokalnih oštećenja i ruše odbrambene barijere sluznice, prodiru u organizam i na taj način izazivaju razne bolesti. Zbog toga je ravnoteža između korisnih i štetnih bakterija jedan od ključnih parametara zdravlja. Ona može da se naruši na primer dužim davanjem antibiotika, koje omogućava „divljanje“ pojedinih vrsta(npr. gljivice Candide albicans).

Zubna gleđ nema ćelije, ali je isto tako produkt ektodermalnog tkiva, i direktno je izložena spoljašnjoj sredini u usnoj duplji. I pre nicanja zuba, zubna gleđ je uvek zaštićena slojem gore navedenih proteina(gliko proteina). Njih luče tokom boravka zuba u kosti epitelne čelije(vrsta privremenog razvojnog ektoderma) koje učestvuju i u izgradnji gleđnih struktura. Tokom pojavljivanja zuba u ustima taj proteinski omotač se izgubi, ali se iz pljuvačke talože gore spomenuti SIJALOMUCINI. Oni stvaraju omotač preko kompletne gleđi zuba koji se naziva STEČENA ZUBNA PELIKLA. Zubna pelikla ima značajnu zaštitnu ulogu i omogućava razmenu minerala(u obliku jona) između gleđi i pljuvačke. Zbog toga, iako nema ćelija, gleđ kao najtvrđa struktura u organizmu, vrši dinamičnu razmenu specifičnu za živa tkiva. Zubna pelikla se neprekidno, tokom žvakanja uklanja i neprekidno nadoknađuje taloženjem proteina iz pljuvačke.

Mikroorganizmi se naseljavaju u usnoj duplji posle rođenja i do sada je otkriveno prisustvo preko 700 različitih vrsta. Različito su raspoređeni u različitim delovima. Većina njih je neutralna, neke su korisne, a neke štetne. Preterano razmnožavanje štetnih bakterija sprečavaju imuni sistem i korisne bakterije. Pojedine bakterije pokazuju sposobnost vezivanja za površinu zuba preko zubne pelikle, većina ostalih ne. Kada se vežu za zub i ukoliko u okruženju imaju dovoljno šećera one počinju da ih prerađuju i stvaraju složenije oblike(polisaharide) koji pojačavaju međusobnu vezu i veza za površinu zuba. Na taj način se formira specifični biofilm koji se naziva DENTALNI(zubni) PLAK. (Slika 3.)

Slika 3. Vezivanje prvih mikroorganizama za peliklu na površini gleđi

Bakterije koriste šećere i za stvaranje energije, pri čemu se kao otpadne materije nagomilavaju organske kiseline. To utiče na promenu mikrosredine u kojoj mogu da opstanu određene vrste, a druge se potiskuju. Promena mikrosredine se označava kao SAZREVANJA ZUBNOG PLAKA.(Slika 4.)

Slika 4. Odmah po čiščenju površine gleđi na njoj se pojavljuju bakterije (levo). Ukoliko se ne vrši
njihovo uklanjanje i ukoliko imaju dovoljno ugljenih hidrata na raspolaganju posle nekoliko
dana dolazi do njihovog sazrevanja(desno).

Zreo plak se teško samostalno uklanja sa površine zuba. Ukoliko opstaje duže vreme izaziva dva najrasprostranjenija i najteža oboljenja zuba: zubni kvar(karijes) i oboljenja desni (parodontopatije, parodontoza), čiji je nastanak detaljno opisan u posebnim tekstovima(videti na kraju).

Od presudnog značaja za razvoj dominantnog biofilma na zubima je period u prvih 2 godine života. Bakterijske vrste koje su najopasnije za stvaranje lošeg okruženja(to su posebno neke vrste streptokoka kao što je S. mutans, S. mitis i dr.) mogu da opstaju samo na zubima, pa se i pojavljuju tokom nicanja. Tada je izuzetno značajno u kojoj količini će dospevati u usnu duplju bebe, a to pre svega zavisi koliko ih imaju(kakvi su im zubi) osobe iz neposrednog okruženja.(videti tekst „Kakva majka takvo dete“).

U zrelom zubnom biofilmu, posebno kada se nagomilava oko desni dolazi do razvoja posebno štetnih bakterija. One produkuju enzime i toksine i teže da prodru u tkivo.(Slika 5.) Kao posledica toga javlja se odgovor organizma u vidu zapaljenja desni i razaranjem kosti oko korena zuba, tokom koga bakterije ulaze i u krvotok. Prisustvo ovih bakterija se povezuje sa nizom opštih oboljenja(oboljenja krvnih sudova, dijabetes, pojedini karcinomi, reumatska oboljenja).

Slika 5. Zubni plak oko desni izaziva njihovo zapaljenje, razaranje kosti i omogućava
prodor bakterija u krvotok.

Priroda uvek teži ka maksimalnom održavanju ravnoteže u živim sistemima. Preterano nagomilavanje, a posebno sazrevanje zubnog plaka kod životinja i primitivnih ljudi je kontrolisano sa procesom žvakanja sirove hrane. Sa preradom hrane i posebno značajnijim uvođenjem šećera, ta ravnoteža se narušava. Bolesti zubnog plaka počinju da se ozbiljnije razvjaju sa masovnom proizvodnjom rafiniranih šećera i brašna. Prirodno čišćenje hrane sa zuba je sve slabije, a sastojci neophodni lošim bakterijama za sazrevanje plaka sve obimniji. Civilizacija je donela alternativu, a to je veštačka kontrola razvoja i sazrevanja zubnog plaka pomoću sredstava za održavanje higijene usta i zuba.

Dakle, osnova zdravlja zuba je kontrola sazrevanja zubnog plaka, što se postiže njihovim valjanim mehančkim pranjem. Isto tako je značajno i da bakterije u biofilmu imaju na raspolaganju što je manje moguće rastvorljivih šećera(videti tekst) neophodnih za njihov život i za sazrevanje biofilma. Provera stvaranja i uklanjanja zubnog plaka može da se olakša specijalnim sredstvima za njegovo prebojavanje u vidu rastvora ili tableta.(Slika 6.)

Slika 6. Zubni plak je vidljiv golim okom samo kada se nalazi u većim količinama.
Sa posebnim sredstvima u obliku tebleta ili rastvora moguće je obeležiti i
početne količine,pa čak i razlikovati početne od zrelih formi.

Pogledati detaljnije o ulozi dentalnog biofilma na razvoj oboljenja zuba u drugim člancima:

Razvoj zubnog kvara

Oboljenja desni

POGLEDATI JOŠ:

1. Bez šećera nema zubnog plaka i zubnog kvara 

2. Kakva majka takvo dete: -Bakterije koje izazivaju karijes se prenose sa majke na bebu

3. Tablete za otkrivanje zubnog plaka 

4. Tehnika pranja zuba kod dece2.